بازی با آلات قمار در اسلام حرام است و حکم به حرمت بازی با پاسور از باب آن است که به عنوان یکی از ابزارهای قمار شناخته می شود؛ هر چند با آن شرط بندی نکنند. بنابراین تا زمانیکه به این عنوان شناخته شود حکم آن حرمت خواهد بود. البته اگر مرجع تقلید در صدق عنوان آلت قمار بودن پاسور تردید کند فتوا به حرمت نمی دهد.

اگر بخواهیم تعریف جامعی برای قمار تهیه کنیم، باید بگوئیم قمار یعنی قربانی کردن مال و شرف برای بدست آوردن مال غیر، با خدعه و تزویر و احیاناً به عنوان تفریح و نرسیدن به هیچ کدام.

فلسفه ی حرمت بازی با شطرنج یا پاسور چیست؟ طبق نظر برخی از فقها این کار جایز است؛ پس چگونه چیزی که حرام بوده اینک حلال شده است؟ مگر احکام دین ثابت نیست؟

در بیان احکام الهی چند نکته را باید در نظر داشت:

1- احکام الهی مبتنی بر مصلحت ها و مفسده ها است. گستره مصالح و مفاسد نیز، شامل ابعاد جسمی و روحی، فردی و اجتماعی و امور دنیوی و اخروی است.

2- احکام الهی برای پاسخگویی به نیازهای (ثابت و متغیر) بشر است. برای نیازهای ثابت، احکام ثابت و برای نیازهای متغیر احکام متغیر وضع می شود.

3- احکام الهی تابع موضوعات است و هر موضوعی، حکم خاص خود را دارد. از این رو ثبات و تغییر احکام، پیوند وسیعی باثبات و تغییر موضوع دارد. بنابراین ثبات احکام دینی، به لحاظ استواری موضوعشان است و اگر موضوع عوض شود، دیگر ثبات حکم معنا ندارد. به عنوان مثال خوردن انگور حلال است. اما اگر همان انگور تبدیل به شراب شود خوردن آن نیز حرام می گردد.

4- تغییر موضوع انواع مختلفی دارد یکی از انواع آن، استحاله ی شیء (تغییر ماهوی) است مانند آنچه در مثال بالا آمد. گونه ی دیگر آن، تغییر عنوان منطبق بر موضوع است. به عنوان مثال هر شیء ای که دارای منفعت حلال نباشد،از نظر شرعی قابل مبادله اقتصادی نیست. از این رو در گذشته فروش خون حرام بود؛ زیرا فاقد منفعت حلال بود اما امروزه که با تزریق خون می توان جان بیماری را از خطر مرگ رهانید،خون دارای منفعت حلال است بنابراین با آنکه تغییری در ماهیت خون پدید نیامده، عنوان منطبق بر آن تغییر کرده، یعنی خون مصداق اموری واقع شده است که منفعت حلال دارند و قابل مبادله اقتصادی است.

5- بازی با آلات قمار در اسلام حرام است و حکم به حرمت بازی با پاسور از باب آن است که به عنوان یکی از ابزارهای قمار شناخته می شود؛ هر چند با آن شرط بندی نکنند. بنابراین تا زمانیکه به این عنوان شناخته شود حکم آن حرمت خواهد بود. البته اگر مرجع تقلید در صدق عنوان آلت قمار بودن پاسور تردید کند فتوا به حرمت نمی دهد.

در مقابل گفته شده است که شطرنج امروزه در سطح جهان آلت قمار به حساب نمی آید بلکه نوعی بازی فکری شناخته می شود. بر این اساس شطرنج از نظر موضوع حکم شرعی تغییر یافته است. یعنی از آلت قمار بودن خارج شده و به تبع آن حکمش نیز دگرگون شده است.

مضرّات قمار

خداوند متعال قمار را در ردیف می گساری و بت پرستی و از کارهای پلید شیطانی دانسته و دستور به اجتناب از آن داده است: «یا ایها الذین آمنوا انّما الخمر و المیسر و الانصاب و الازلام رجسٌ من عمل الشیطان فاجتنبوه لعلکم تفلحون.» (1)

ای کسانیکه ایمان آورده اید! بدانید که شراب، قمار، بت ها و چوب های مخصوص برد و باخت به تمامی پلید و ناپاک و از کارهای شیطانی است: پس از این کارها بپرهیزید تا رستگار شوید.»

«میسر یعنی قمار و لذا قمارباز را «یاسر» گویند. ریشه آن «یسر» به معنای آسانی است و علت نامیدن قمار به «میسر» این است که قمارباز با آن مال دیگران را به آسانی و بدون زحمت به چنگ می آورد. (2)

از امام رضا علیه السلام نقل شده، «المیسر هوالقمار» میسر همان قمار است. (3)  آیه بعد می فرماید: شیطان همواره در صدد ایجاد دشمنی و کینه توزی میان شما و بازداشتن شما از یاد خدا و برپایی نماز است. قماربازی و می گساری ابزار شیطان در نیل به این هدف است: آیا باز هم دست از این کار برنمی دارید:«انما یرید الشیطان ان یوقع بینکم العداوه و البعضاء فی الخمر و المیسر و یصدّکم عن ذکرالله و عن الصلاه فهل انتم منتهون» (4)

همچنین در آیه ی 219 سوره ی بقره می گساری و قماربازی در یک ردیف و از گناهان کبیره دانسته شده است. گرچه ممکن است احیاناً دارای منافعی هم باشد اما قطعاً آثار زیان بار آن به مراتب بیشتر از سود آن است.

قمارباز همیشه بازنده است

نکته مهم دیگری که بازتاب روانی قمار می باشد این است که قمارباز همیشه بازنده است چون اگر ببرد حریص تر می شود که باز هم قمار کند و به یقین او همیشه برنده نخواهد بود و در دفعه های بعدی خواهد باخت!! از آنجا که این ثروت باد آورده است- نه نتیجه ی کار و کوشش- قدر آن را ندانسته و چه بسا به زودی آن را از دست بدهد. از نظر اخلاقی هم قساوت قلب می خواهد که کسی اموال و دارایی و گاهی تمام دارایی دیگری را بگیرد و او را به روز سیاه بنشاند وارد شده است.

در بعضی از روایات وارد شده است (5): قریش آنقدر به قماربازی ادامه می دادند که حتی زن و بچه ی خود را بر سر آن گرو گذاشته و می فروختند! از این رو بازی با آلات قمار- حتی اگر بدون برد و باخت باشد- حرام شمرده شده است تا کسی به این وادی خطرناک نزدیک نشود.

به عبارت دیگر احتمال دارد حرمت بازی با آلات قمار جنبه حریمی داشته و موجب شود که جامعه اسلامی به طور کامل از این امور فاصله گیرد و به آن نزدیک نشود.

از دیگر سو کسی که می بازد می کوشد برای جبران شکست روحی و مادی خود بازی را ادامه دهد و چون عصبانی شده چه بسا تمام زندگی خود را ببازد و برای تسکین شکست و ناراحتی های خود به انواع مواد مخدر و مشروبات الکلی کشیده شود شاید به همین جهت است که در آیات مربوطه در قرآن شراب و قمار با هم آمده است.

مضرّات بازی شطرنج

در خصوص بعضی از بازی ها مانند شطرنج باید دانست که فقه مرز نهایی میان حرام و واجب را مشخص می کند؛ اما باید مواظب سایر آثار جانبی آنها بود. برخی مانند «شانتال شوره» قهرمان شطرنج فرانسوی بر آنند که شطرنج یک ورزش خسته کننده است ... پرداختن به شطرنج، سایر منابع ذهنی را از کار می اندازد و دیگر فعالیتهای ذهن، بیهوده و پوچ می شود. شطرنج می تواند به مفهوم «نظریه پاسکالی» با فشاری که بر یک نقطه از بدن (مغز) وارد می سازد اختلال حواس ایجاد کند.

به نظر برخی دیگر از مضرّات شطرنج کینه و عداوتی است که میان بازیکنان پدید می آید. مهم تر از همه آنکه بازی با پاسور و ... عمر انسان را تلف، اعصاب را فرسوده و روان را آشفته می سازد.

دسته بندی و حکم کلی بازیها و سرگرمی ها:

بازی ها به چهار دسته تقسیم می شوند:

1- بازی با آلات قمار با شرط بندی.

2- بازی با آلات قمار بدون شرط بندی.

3- بازی با غیرآلات قمار با شرط بندی.

4- بازی با غیرآلات قمار بدون شرط بندی.

بدون تردید حکم دو نوع بازی روشن است. قسم چهارم قمار نیست و به هیچ وجه حرمت ندارد. همان طور که در قمار بودن قسم  اول و حرام بودن آن تردید نیست.

نوع سوم نیز تقریباً محل اتفاق نظر علمای دینی است و بسیاری از فقها اصلاً ملاک قماربازی را توام بودن آن با برد و باخت و شرط بندی می دانند، حتی اگر بازی با آلات قمار نباشد! مانند فوتبال که فی نفسه حرام نیست؛ اما اگر با شرط بندی و برد و باخت مالی همراه باشد قمار شمرده شده حرام می گردد. پس شرط بندی در هر گونه بازی حرام است؛ مگر در موارد استثنایی مانند تیراندازی و اسب سواری.

تنها مورد اختلاف قسم دوم است: یعنی بازی با آلات قمار بدون آنکه با برد و باخت و شرط بندی همراه باشد.

قبل از هر چیز باید یادآور شد: قمار و بازی با آلات قمار متفاوت است؛ زیرا همان طور که گفته شد ممکن است قمار بدون آلات قمار نیز صورت پذیرد. از سوی دیگر بازی ها تنها به جهت قمار بودن حرمت ندارند بر اساس روایات و فتوای فقها بازی با آلات قمار نیز حرام است. مراد از آلات قمار ابزاری است که نوعاً با آن قمار بازی می کنند.

به عبارت دیگر چیزی که در عرف متدیّنان و کسانی که تقید شرعی دارند ابزار قمار بازی شمرده می شود- هر چند به قصد سرگرمی یا پرورش فکر بدون برد و باخت نیز مورد استفاده قرار می گیرد- این کار بازی با آلات قمار شمرده می شود و طبق روایات حرام است؛ اگرچه قمار نام نگیرد.

دلیل تغییر حکم بعضی از بازی ها بدان جهت است که ممکن است یکی از آلات قمار به تدریج تغییر ماهیت دهد و دیگر در عرف متدینان ابزار قمار شمرده نشده و ابزار تفریح و سرگرمی با پرورش فکر محسوب شود؛ چنانکه برخی درباره شطرنج اظهار می دارند. در این صورت حکم آن تغییر می کند.

حکم تابع موضوع است و با دگرگونی موضوع تغییر می یابد. بنابراین بهتر است در این موارد به جای «تغییر حکم» از عبارت «تغییر موضوع» استفاده کنیم تا کسانی که دقت کافی ندارند نگویند اگر حلال و حرام پیغمبر (ص) ابدی است چرا حکم خدا دگرگونی می یابد و حرمت تبدیل به حلیت می شود.

در خاتمه باید توجه داشت که گاه مرجع تقلید- به عنوان کارشناس امور دینی- یقین دارد وسیله ای ابزار قمار شمرده می شود؛ در این صورت بازی با آن را حرام اعلام می کند و گاه ممکن است در صدق این عنوان تردید داشته باشد. بنابراین فتوای هر مرجع تقلید برای مقلدان خودش اعتبار دارد.